Archives de catégorie : Articles / Billets

Deux messages vidéos sur la liberté de la presse au Viêt-Nam : Nguyen Thi Ngoc Quynh et Nguyen Van Hai

La chaîne VOA (Voice of America) a publié le 2 mai 2023 deux courts messages vidéos lus par deux anciens dissidents aujourd’hui, expulsés du Viêt-Nam et aujourd’hui exilés au Etats-Unis. Série : “A Free Press Matters”

Message de Nguyen Van Hai

Vietnamese blogger Nguyen Van Hai, also known as Dieu Cay, lives in exile in the U.S. A founding member of the Free Journalists Club in Vietnam, Hai served two years of a 12-year prison sentence for his work before being freed and deported to the U.S. in 2014.

Lien : https://www.voanews.com/a/vietnam-nguyen-van-hai/7074941.html

Message de Nguyen Ngoc Nhu Quynh

Known as “Mother Mushroom,” the Vietnamese blogger Nguyen Ngoc Nhu Quynh lives in exile in Houston, Texas. While in Vietnam, Quynh was sentenced to 10 years in prison for “conducting propaganda against state”— a common accusation filed against critics. In 2017, she received a U.S. International Women of Courage Award.

Lien : https://www.voanews.com/a/vietnam-nguyen-ngoc-nhu-quynh/7074890.html

Exil et mémoire : réfugiés et enfants de réfugiés cambodgiens en France – Sciences Po Paris – 26 mai 2023

Dans le cadre du séminaire PopAsiE, Populations asiatiques en Europe. Séminaire de recherche conjoint du CERI, de l’IFRAE et d’IrAsia. Événement en présentiel. Programme ci-après.

“Exil et mémoire : réfugiés et enfants de réfugiés cambodgiens en France”


Lieu : Salle S1, 2e étage, 28 rue des saints Pères, 75007 Paris

26 mai 2023 – 10-12h

Intervenantes:
Kai Yan Ly, Inalco
Noémi Didu, IrAsia – Aix Marseille Université

Discussion :
Evelyne Ribert, chargée de recherche, CNRS / Laboratoire d’anthropologie critique interdisciplinaire (LAP-LACI)
 

Résumés:

Kai Yan Ly : “Reconstruire la mémoire du génocide cambogien : le devenir des enfants de réfugiés sino-cambodgiens à Paris”

La mémoire est un enjeu incontournable dans nos sociétés. Elle s’applique pleinement auprès des populations immigrées en France à travers leurs trajectoires migratoires dont certaines sont marquées par le bouleversement, le déracinement et la rupture. Le génocide perpétré par les Khmers rouges entre 1975 et 1979 au Cambodge a fait près de 2 millions de victimes. Parmi elles, se trouve la diaspora des Chinois du Cambodge dont celle des Teochew originaires de la région de Chaozhou en Chine méridionale. Les conflits indochinois sont à l’origine d’un déplacement de population sans précédent. Il a redistribué la présence des diasporas chinoises dans le monde. La France a accueilli des réfugiés en particulier dans le treizième arrondissement de Paris. Comment reconstituer la mémoire d’une expérience génocidaire ? Comment composer entre l’individuel et le collectif pour reconstruire les liens rompus par une émigration forcée ? Quelles traces restent chez les descendants ? A partir d’une enquête au sein de la diaspora des sino-cambodgiens de la seconde génération à Paris, les résultats mettent en avant l’existence de cadres indispensables à travers lesquels l’individu reconstruit la mémoire familiale. Ils montrent également comment cette expérience questionne plus largement leur identité et le besoin d’être représenté.

Kai Yan LY est diplômée d’un master de recherche en Études chinoises à l’Inalco. Ses recherches portent sur les questions de mémoire et de transmission du génocide perpétré par les Khmers rouges au Cambodge au sein de la diaspora des Chinois du Cambodge à Paris. Elle est membre du réseau de recherche Migrations asiatiques en France et membre associée au Projet PolAsie (Political participation of Asian Migrants and Their Descendants in France).


Noémi Didu : “Construction d’un espace social en exil. Un exemple de Cambodgiens en France”

Noémie Didu présentera les premiers résultats et des pistes de réflexion à partir d’une enquête de terrain en cours dans le cadre d’une thèse de doctorat en anthropologie. L’enquête de terrain multi-située se déploie entre la France et le Cambodge. Elle vise à appréhender de manière diachronique et synchronique la construction et le maintien d’un espace social transnational, d’une part par l’observation participante au sein d’une pagode cambodgienne en France et, d’autre part, par l’étude des circulations des personnes – notamment les moines bouddhistes – entre les deux pays mais aussi des images via les réseaux sociaux. Quel est le rôle joué par ces diverses circulations dans la transmission des savoirs et des récits, dans la perpétuation de valeurs et dans le renouvellement des catégories sociales ? La mémoire et l’histoire étant considérées ici comme des savoirs au sens large, il s’agit d’appréhender l’ancrage social qui les constitue et qui assure leur transmission mais aussi leur transformation.

Noemi DIDU est doctorante à l’Université d’Aix-Marseille (AMU), au sein du laboratoire IrAsia (CNRS-AMU). Ses recherches de thèse se situent à la croisée entre l’anthropologie sociale, l’anthropologie visuelle et l’anthropologie historique. Page sur le carnet Hypothèse : https://nyantri.hypotheses.org/membres/noemi-didu


Source : https://www.sciencespo.fr/agenda/ceri/fr/event/Exil+et+m%C3%A9moire+%3A+r%C3%A9fugi%C3%A9s+et+enfants+de+r%C3%A9fugi%C3%A9s+cambodgiens+en+France?event=4594

Illustration “à la une” : © Ya-Han Chuang

Nguyên Thê Anh : « Je ne me considère pas comme quelqu’un d’un seul pays » [entretien en 2012]

Un entretien très complet sur la trajectoire du Professeur Nguyên Thê Anh, publié en mars 2012 dans la revue Pastel de l’Académie de Toulouse. Nous remercions Cao Viêt Anh de nous avoir transmis ce document. PDF ci-dessous.



Illustration “à la une” : Couvertures de la revue Pastel, de l’Académie de Toulouse, dédiée à l’enseignement de l’histoire et de la géographie.

Sử gia Nguyễn Thế Anh – Người truyền cảm hứng

Hommage en vietnamien de Nguyễn Quang Diệu paru sur Tuoi Tre Online le 27 mars 2023.

TTCT -Những đóng góp cho học thuật của sử gia Nguyễn Thế Anh xứng đáng là nguồn cảm hứng để hậu thế tiếp tục duy trì, nghiên cứu và học hỏi.

Tôi liên lạc với ông lần đầu vào tháng 9-2015, với đề xuất tái bản tác phẩm Việt Nam thời Pháp đô hộ nổi tiếng của ông. Dù đồng ý cho tái bản cuốn sách nhưng ông cũng lo lắng cho hiệu quả kinh doanh vì cuốn sách mới “được NXB Văn Học tái bản năm 2008, vậy thì có nên in lại nữa không?”, đồng thời lưu ý “trong ấn bản đầu (Lửa Thiêng, 1970) có vài lỗi ấn loát cần phải sửa”.

Cả ông và tôi đều hiểu rằng, với độ lùi lịch sử sau gần 50 năm kể từ lần in đầu tiên, tác phẩm cần có một số hiệu chỉnh. Một số đề xuất của tôi bị ông từ chối với lời giải thích kỹ càng và thấu rõ. 

Trong quá trình làm việc, xử lý bản thảo, ông luôn thể hiện sự cầu thị, lắng nghe và phản biện. Mọi thắc mắc của tôi đều được ông giải đáp, như khi tôi hỏi thông tin để bổ khuyết cho hồ sơ về hành trạng của ông.

Sau khi hồi hưu năm 2005, ông vẫn giữ thói quen đọc tài liệu, tin tức, trước hết là cho bản thân ông, sau đó chia sẻ cho một nhóm nhỏ nhiều thành phần, đa quốc gia, khi là một bài báo, khi là một đề tài nghiên cứu quan trọng. Ông rất nhiệt tình trả lời email dù là vấn đề nghiên cứu hay việc riêng, tận tình kết nối với các học giả khác, những người mà ông cho rằng có thể giúp tôi giải đáp thắc mắc.

Nguyễn Thế Anh là một sử gia đứng ngoài chính trị. Trong học thuật, bút sử trung chính của ông thể hiện tính quan phương, tính khách quan trong sử học. 

Theo ông, lịch sử được viết ra không nên tồn tại như một tòa án, dẫu biết rất khó đặt chính trị sang một bên trong công việc của một nhà sử học. “Để có một cái nhìn chân thật của sử gia, tức là một cái nhìn tách rời với lập trường, chúng ta sẽ phải đợi rất lâu” ông nói.

Lire la suite / đọc thêm : Sử gia Nguyễn Thế Anh – Người truyền cảm hứng – Tuổi Trẻ Online (tuoitre.vn) – Nguyễn Quang Diệu


Illustration “à la une” : photo Nguyễn Quang Diệu

Hommage à l’ami Nguyên Thê Anh – par Henri Copin

Anh, kumquats et orchidées

Le Professeur Nguyên Thê Anh et Henri Copin le 2 octobre 2022 © Photo Henri Copin 2022

Avec le Professeur Nguyên Thê Anh disparaît un grand historien de l’Asie. Ceux qu’il a accompagnés comme étudiants rappellent ses talents exceptionnels de savant et d’éveilleur. Et ils y ajoutent avec émotion la dimension humaine de celui qui savait aussi devenir un ami.

Mon domaine étant littéraire, je ne l’ai connu ni comme étudiant, ni comme disciple.  Nous nous sommes retrouvés, sur le tard, au carrefour de nos champs d’étude. Il a ainsi écrit sur le Laos en littérature, ce pays qui a marqué son enfance, et gravé ses premiers souvenirs. L’historien savait sortir de son domaine, et j’ai souvent fait appel à son érudition et surtout à sa finesse, jamais prises en défaut, et souvent confondantes.

Il rassemblait en lui les savoirs et les manières d’un lettré d’autrefois avec l’œil d’un homme de son temps, le tout enveloppé dans une profonde modestie, ouverte aux autres. J’ai nourri une constante admiration pour son style, classique, élégant, précis, toujours de très grande classe. Son œuvre en témoigne.

Anh m’a honoré de son amitié, et même d’une certaine intimité affective, née au fil de nos (trop rares) rencontres, et de nos échanges téléphoniques réguliers, de nos souvenirs ressemblants d’enfances indochinoises. Un mélange de confidences – la mémoire si tenace voire poignante de son enfance au Laos, de ses parents dont il rappelait la personnalité, d’anecdotes étonnantes sur des moments singuliers de sa vie, comme Huê en 1968, et de philosophie stoïque aussi. Il attendait la mort, disait-il. Et en même temps, il tenait la chronique de la vivacité de ses orchidées, et pleurait le gel récent des kumquats de son jardin qu’il dégustait chaque jour, pour sa santé…

Un ami, une relation lentement construite, discrète, solide comme le bois de gioï… Cher Anh, où que vous soyez, je sais que les orchidées fleurissent autour de vous et que les kumquats auront à cœur de vous fortifier !

Henri Copin, mars 2023

Agrégé de lettres modernes, docteur en littérature comparée, Henri Copin est professeur de lettres en lycée, à Saint-Louis du Sénégal, puis à Nantes et professeur à l’université permanente de Nantes. Il a passé son enfance au Viêt-Nam et au Cambodge.


Illustration “à la une” : Enivrante Andalousie © Photo Henri Copin 2023

SỬ GIA NGUYỄN THẾ ANH (1936-2023): TINH HOA GỬI LẠI – Hommage de Việt Anh depuis Hanoi

SỬ GIA NGUYỄN THẾ ANH (1936-2023): TINH HOA GỬI LẠI

Việt Anh

Có một người Việt từng tự cảm thấy không thuộc riêng về một xứ sở nào. Song, một trong ước nguyện của ông, nếu một ngày trở lại quê cha đất mẹ Việt Nam, nơi đầu tiên phi cơ đáp xuống sẽ là Phú Bài – đất Huế, người tri kỷ sẽ đợi ông ở đó.

Ông là Nguyễn Thế Anh (1936-2023), sử gia về Việt Nam và châu Á, người đã gầy dựng một sử nghiệp mẫu mực trong nền học thuật Việt Nam Cộng hòa và Cộng hòa Pháp.


Le Professeur Nguyên Thê Anh en décembre 2022 © Photo Viêt Anh

            Nguyễn Thế Anh là một người Việt gốc Bắc, năm 1936 được chào đời ở Lào; phiêu dạt ở Thái Lan; tuổi thơ từng nếm trải thế nào là Việt Minh, thuộc địa. Từng học thêu-may, từng muốn theo sở thích hóa học hơn là sử học. Học trường Pháp ở Lào và Sài Gòn. Học Latin và Pháp ngữ trong trường, học Anh ngữ trong đời.

Từng trải Tết Mậu Thân 1968, tận tai nghe tiếng loa kêu mình ra trình diện; đích thân đi nhận diện xác người…

Từng trải Tháng Tư 1975, chỉ với bộ quần áo trên người, ông đưa gia đình thêm lần xuất ngoại. Tủ sách cá nhân gom góp trong hai thập niên hoạt động học thuật tan tác. Phận tha hương. Ở Mỹ vài tháng, ông quyết chọn Pháp định cư.

Nguyễn Thế Anh chưa từng có ý định viết hồi ký. Là một người trực tính, không ngại trực ngôn, ông không muốn phô với công chúng về đời mình chỉ vì lẽ “không thiết, không để làm gì”. Dù vậy, đáp lại những mối giao hảo  thâm tình hoặc những câu hỏi tò mò đầy tính sử, đôi khi ông mở lòng nhớ lại những đoạn đời không ngớt biến thiên :

“Thời niên thiếu của tôi rất ngắn ngủi: năm 1945 tôi mới học xong lớp ba thì chiến tranh Đông Dương bùng nổ, phải tản cư qua Thái Lan sống gần 3 năm thất học, rồi trở lại Vientiane thì chỉ còn học trường Tây. Do đó, tôi đã chỉ đọc các văn sĩ thời tiền chiến, qua các sách ông cụ thân sinh mua cất trong tủ. Về sau, khi đã thành nhà giáo đại học, quen nhiều nhà văn nổi danh, thế mà không thiết đọc tác phẩm của họ, vì không cảm thấy hợp với cách hành văn của họ. Còn về nhạc thì tất nhiên thích nhạc tiền chiến và những nhạc sĩ như ban hợp ca Thăng Long hay Phạm Duy mà tôi tập đánh đàn mandoline với các bản nhạc của họ. Song thổi sáo thì toàn là nhạc cổ điển Tây phương, trừ một vài bài như “Tiếng sáo Thiên Thai” và những bản nhạc của Trịnh Công Sơn.”

“Việc tôi đến Huế có nguồn cơn từ cuộc gặp riêng với Giáo sư Cao Văn Luận khi ông sang Pháp năm 1963 và đề nghị tôi về Viện Đại học Huế làm giáo sư thỉnh giảng về sử. Tôi được bổ nhiệm tại Văn khoa thuộc Viện Đại học Huế đúng vào lúc ông Ngô Đình Diệm bị lật đổ, và tình trạng rối loạn nghiêm trọng sau cuộc đảo chính khiến tôi không thể lập tức trở về Việt Nam. Chỉ đến năm 1964 tôi mới đến Huế, nơi tôi bắt đầu công việc giảng dạy của mình trong bàu không khí chính trị rối ren do nhiều người bên Phật giáo gây nên. Những rắc rối này cũng là nguyên nhân khiến vị trí Viện trưởng Viện Đại học của Giáo sư Cao Văn Luận (1908-1986) bị thay thế bởi Giáo sư Bùi Tường Huân (1924-1988), người ngả theo dòng Phật tử. Một năm sau, năm 1966, Giáo sư Bùi Tường Huân ở vị thế Tổng trưởng, bổ nhiệm tôi làm Viện trưởng Viện Đại học Huế. Đó là chức trách đánh dấu một giai đoạn khó khăn nhất trong đời tôi, khi tôi phải nỗ lực để giữ cho môi trường đại học tránh xa các toan tính chính trị, và để bảo lưu quyền tự trị giáo dục đại học. Rồi biến cố Tết Mậu Thân 1968 xảy ra: cộng quân chiếm đóng Huế, cùng với những thủ đoạn của một số giáo sư và sinh viên đã để lại cho Viện Đại học những tổn thất trầm trọng mà tôi phải khắc phục trước khi từ chức và được phép thuyên chuyển về Viện Đại học Sài Gòn – ở Đại học Văn khoa, rồi gầy dựng và mở mang Ban Sử học. Tháng 4 năm 1975, tôi cùng gia đình di tản khỏi Việt Nam 4 ngày trước khi Sài Gòn thất thủ.

Ký ức sâu đậm về những năm tháng rùng rùng biến động ở miền Nam cho tôi cảm giác rằng: đời sống đại học nói chung không bị các chính phủ kế tiếp nhau gây trở ngại, và các giáo sư đại học khá tự do trong các hoạt động của mình. Đương nhiên có những vị được biết đến nhiều hơn so với đồng nghiệp, nhưng xem tổng thể thì các ấn phẩm và công việc giảng dạy của giới giáo sư đại học được chú trọng nhiều hơn so với việc họ dự vào chính trị. Tiêu biểu hàng đầu là trường hợp Giáo sư Phạm Hoàng Hộ (1929-2017): ông từng là Tổng trưởng Bộ Quốc gia Giáo dục và Viện trưởng Viện Đại học Cần Thơ, song tên tuổi của ông được biết đến nhiều nhất qua các ấn phẩm về thực vật học miền Nam.

Về phía người học, tùy thuộc vào các môn học, sinh viên đọc nhiều sách bằng ngôn ngữ này hơn ngôn ngữ khác. Song, họ ngày càng thích sử dụng sách tiếng Việt hơn vì vốn hiểu biết về ngoại ngữ của họ còn bị hạn chế. Với các giáo sư thì thói quen bắt nguồn xuất thân của họ: thế hệ lớn tuổi quen thuộc hơn với tiếng Pháp, lứa trẻ hơn gần với tiếng Anh. Nhưng họ giảng dạy bằng tiếng Việt mặc dù thời trước, tiếng Pháp hay tiếng Anh được phép dạy cho các môn ngoài văn chương với điều kiện giáo viên là người nước ngoài. Dù sao, các giáo sư  đại học phải xuất bản bằng Việt văn nếu họ muốn bổ túc cho các bài giảng của mình: bởi vậy những ấn phẩm đầu tiên của tôi ở Việt Nam là kết quả từ những năm tôi giảng dạy ở Huế.”

Kế tiếp những ấn phẩm đã công bố ở Pháp và Việt Nam từ những năm đầu đời học thuật, trên một trăm bài khảo cứu riêng cùng hàng chục đầu sách đứng tên riêng và chung với các học giả hàng đầu về nghiên cứu sử học Á Đông và Âu châu như Alain Forest (trong Guerre et paix en Asie du Sud-Est1, Notes sur la culture et la religion en péninsule indochinoise2 ), Eric Bournazel  (trong Les féodalités3 ), Yoshiaki Ishizawa (trong Commerce et navigation en Asie du Sud-Est XIVe-XIX siècle4 ), Hartmut O. Rotermund (trong L’Asie orientale et Méridionale aux XIXe et XXe siècles5 ) đã khiến giới sử học phương Tây đánh giá Nguyễn Thế Anh là sử gia hàng đầu về Việt Nam và miền Đông Á. Theo quy luật tự nhiên trong học giới cũng như đời, sóng sau đè sóng trước. Thế nhưng, đến nay, hậu sinh vẫn khó vượt qua nhiều nghiên cứu căn bản của ông, về thư mục như Bibliographie critique sur les relations entre le Việt Nam et l’Occident (Ouvrages et articles en langues occidentales)6, về sử kinh tế-xã hội Việt Nam thời Nguyễn, về thiết chế phong kiến tồn tại ở nhiều quốc gia Đông Á nhưng chưa từng hiện hữu đúng nghĩa ở Việt Nam, về vai trò đúng mức của nhiều phong trào xã hội và những nhân vật quan trọng trong sử Việt…

Hình như, cái gánh nặng số phận của một người Việt thường cảm thấy lẻ loi ngay trên đất Việt, cô đơn giữa những quốc gia, chính là một nhân tố khiến nhãn quan sử học của Nguyễn Thế Anh luôn luôn giữ ở thế trung chính. Không dễ dàng khi chọn tư thế sống không thỏa hiệp, không thiên vị với bất kỳ phe phái nào, ông tự nhận đã “tỵ nạn trong giáo dục” – giảng dạy lịch sử, để tránh những xung đột liên tiếp có thể khiến ông kiệt sức. May sao, ông đã được đền đáp bởi nhiều học trò, nhất là những học trò trên đất Pháp nay đã thành danh vẫn giữ nguyên tấm lòng thành kính và yêu thương với thầy. Như những dòng tiễn biệt của Claire Trần Thị Liên, Francois Guillemot, Pascal Bourdeaux… đang và sẽ còn được gửi tới ông: « Là người dẫn dắt đầy khoan dung, độ lượng và nhạy cảm, Thầy luôn luôn khích lệ để hướng tới nỗ lực trong khảo cứu, để không bao giờ đánh mất nhãn quan căn cốt, để thể hiện sự tiếp thu đa chiều và phẩm cách trung chính đầy trí tuệ.

Là đồng nghiệp, Thầy mong muốn chúng tôi – một số học trò của Thầy – tự nhận thức bản thân, để mà hướng tới phẩm chất của người giảng dạy – người nghiên cứu. Vậy nên, đến tận ngày nay, lòng tôn kính vốn có dành tới Thầy mà chúng tôi luôn luôn tỏ bày cũng không làm phai nhạt mối liên hệ nền tảng và sâu đậm là tình Thầy -Trò.

Dẫu vậy, ở một khía cạnh khác, người Thầy thân yêu của chúng tôi đã thành công khi mạnh mẽ áp đặt cho chúng tôi một mối liên hệ bình đẳng, không hề kém giá trị hơn, là tình bạn. Một tình bạn có được qua thời gian. Một tình bạn kín đáo. Một tình bạn chân thành. Hẳn nhiên đây là tặng phẩm đẹp nhất ông có thể dành cho chúng tôi, học trò của Thầy.

Thầy kính yêu ơi, trò của Thầy mất đi một người Thầy, bạn của Thầy phải xa một người bạn. Tất cả chúng con chúng khẩu đồng từ xin bày tỏ lòng tri ân với sự truyền dạy nhân văn sâu sắc không ngừng nghỉ của Thầy. Chúng học trò xin giữ mãi những khoảnh khắc vui vẻ và đầy tình sẻ chia này ; chúng học trò xin giữ mãi trong trí cái chân trời đã được Thầy chỉ hướng ; và nhất là xin lưu giữ tấm chân tình của chúng con dành tới Thầy. »

Giờ này Nguyễn Thế Anh đã trút hẳn gánh đời, được về lại trong vòng tay mẹ hiền đã khuất bóng từ năm 4 tuổi, được hàn huyên với cha già đã tử biệt sinh ly đất Á trời Âu 4 thập niên, được đoàn viên với bạn đời tròn vẹn sắc tài, được tái ngộ những tiền bối liên tài như Giáo sư Bùi Xuân Bào (1916-1991), Giáo sư Léon Vandermeersch (1928-2021), Giáo sư Trần Văn Toàn (1931-2014), những bằng hữu tri kỷ như Huỳnh Kim Khánh (1936-1990), Tạ Chí Đại Trường (1938-2016)… cùng không ít học giả trời Tây đã trìu mến đón chào người đồng nghiệp Việt Nam cứng cỏi. Ở nơi chốn thật là thanh thản mà ông đang đến, như ước nguyện của những người yêu thương ông thật nhiều, đón mừng ông đã có Giáo sư Hán học Nghiêm Toản (1907-1975) – người đặt hiệu cho ông là Tử Hoa Nhân Kiệt mà ông chỉ dám nhận hiệu Tử Hoa, đã có Giáo sư Hán học Jacques Gernet (1921-2018) nhìn tên Thế Anh bằng chữ Hán, cười vui mà diễn nghĩa “la gloire du monde” – niềm vinh hiển giữa thế gian.

Gói kín buồn thương tiễn người về.

Sử học Nguyễn Thế Anh còn gửi lại.

V.A, 21/03/2023


Illustration “à la une” : Laque vietnamienne “Hoa Sen” (lotus) © DR

Notes

  1. Paris: L’Harmattan, 1998 []
  2. Paris: L’Harmattan, 1995 []
  3. Paris: Presses universitaires de France (PUF), 1998 []
  4. Tokyo: Sophia University, Paris: L’Harmattan, 1999 []
  5. Paris: Presses universitaires de France (PUF), 1999 []
  6. Paris : Maisonneuve et Larose, 1967 []

Frédéric Roustan : Migrations trans-empires – le cas des karayuki-san, migrants japonais en Indochine française, 1880-1920 (23 mars 2023)

Annonce de la conférence en ligne de Frédéric Roustan, MCF à l’Université Lumière Lyon 2, diffusée dans le cadre des Conférences Eurasia.

Conférence Eurasia

En raison de la mobilisation sociale en cours, la conférence sera uniquement en distanciel.


Migrations trans-empires : le cas des karayuki-san, migrants japonais en Indochine française, 1880-1920

Frédéric Roustan

(Université Lumière Lyon 2/ Institut d’Asie Orientale de Lyon)

23 mars 2023, 18h – 20h

Résumé :

Venant se greffer aux circulations maritimes transrégionales de matières premières en expansion au début des années 1880, une relation migratoire contemporaine à la présence coloniale française se met en place entre l’Indochine et le Japon. Ainsi, parmi les flux humains reliant le territoire indochinois à l’espace Asie-Pacifique, celui des Japonais connait un âge d’or entre les années 1880 et 1920. Durant cette période, les ports indochinois sont progressivement intégrés aux routes et réseaux de transit des populations japonaises en Asie du Sud-Est, et deviennent à la fois des lieux de passage mais aussi de fixation de ces populations.

Cette migration, non organisée par les colons français mais par des acteurs japonais, est structurée entre les ports du Kyûshû environnant Nagasaki et les ports Indochinois via Hong Kong. Ce phénomène s’inscrit dans ce que l’historiographie japonaise qualifie de karayuki san, c’est-à-dire le plus important mouvement migratoire outre-mer au Japon entre la fin des années 1850 et la fin du XIXe siècle. La destination de ces flux, premièrement limités aux ports de Hong Kong et Shanghai, s’étend progressivement vers les principaux ports d’Asie du Sud-Est avant de concerner tout l’espace Asie-Pacifique. Si les hommes font partie de ce mouvement, il est essentiellement constitué de femmes, destinées à travailler comme prostituées dans les grandes villes portuaires de la région.

Ainsi, le premier objectif de cette présentation est de voir comment les ports d’Indochine s’insèrent dans un réseau spécifique de circulations maritimes à l’échelle régionale des karayuki san.  Nous présenterons ces réseaux, les différents acteurs qui interviennent dans cette mise en relation des espaces que ce soit les intermédiaires à la migration – en réfléchissant à leur implantation locale et transnationale-, les compagnies maritimes et les acteurs institutionnels de la colonie (législation, contrôle). Les ports indochinois jouent également un rôle d’interface dans la gestion de la population des prostituées japonaises mettant en relation le réseau maritime régional et le réseau redistribuant à l’échelle du territoire colonial ces populations dans les différentes villes et autres lieux de présences européennes de l’Union. 

Ensuite, le second enjeu est de présenter ces migrants japonais comme un élément des villes indochinoises, à la fois comme acteurs de la société coloniale en interaction avec les autres membres de cette société, et comme un élément des représentations culturelles et sociales de celle-ci.

Frédéric Roustan est Maitre de conférences en histoire contemporaine de l’Asie à l’Université Lumière Lyon 2 et chercheur à l’IAO. Ses recherches portent sur les représentations, interactions et connections entre les sociétés modernes et contemporaines du Japon et de l’Asie du Sud-Est au regard des migrations, notamment en considérant la notion de métissage au Japon.


Illustration “à la une” : Karayuki-san, Japanese Women in Saigon 1903. Source : saigoncholon.blogspot.com